Okres zimnej wojny charakteryzuje się walkami wewnętrznymi między krajami zachodnimi a ZSRR na różnych obszarach. Jedną z takich dziedzin był rozwój broni masowego rażenia. W ramach różnych programów po obu stronach opracowano szeroką gamę różnych substancji chemicznych. Jednak informacje o niektórych z nich są nadal chronione klauzulą „ściśle tajne”. Mimo to w historii znanych jest kilka przypadków, w których takie informacje wychodziły na światło dzienne. Jednym z takich przypadków był program FOLIANT i NOVICHOK. Oba programy zostały opracowane przez ZSRR jako reakcja na wynalezienie przez „zachód” substancji VX. Jeśli przynajmniej część z dostępnych informacji jest zgodnych z prawdą, to możemy twierdzić, że związki te należą do najbardziej toksycznych środków syntetycznych w historii.

Rozpad Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich (ZSRS) i późniejsze podpisanie Konwencji o Zakazie Broni Chemicznej w 1993 roku nie dało gwarancji, że prace nad tego typu związkami rzeczywiście się zakończyły. Dzisiaj wiemy, że wprowadzenie przez Rosję Konwencji o Zakazie Broni Chemicznej do jej systemu prawnego, w żaden sposób nie zakłóciło prac nad nową, czwartą generacją bojowych środków chemicznych (ang. Fourth Generation Agents – FGA; bądź NTA – ang. Non-Traditional Agents), a jej zwieńczeniem było opracowanie substancji grupy A, czyli popularnych w mediach substancji określanych nazwą Nowiczok. Po tym jak na naszych oczach, dokonano zamachu na Siergieja Skripala pojawiło się wiele dyskusji na temat broni masowego rażenia w XXI wieku, międzynarodowe porozumienia rozbrojeniowe i na skuteczność ich mechanizmów kontroli, w tym wypadku Konwencji o Zakazie Broni Chemicznej. Nie ulega wątpliwości, że prawdziwym bohaterem został Nowiczok, który jest tajemniczą substancją chemiczną. Niestety nadal dostępne informacje na temat tej grupy związków są bardzo ograniczone i ściśle strzeżone jako informacje nie jawne zarówno w Rosji jak i w USA i innych państwach na świecie.

Bojowe środki Trujące IV generacji

Do I generacji BST zalicza się: fosgen, difosgen, chloropikryna, cyjanowodór, chlorek cyjanu, iperyt siarkowy, iperyt azotowy i luizyty. Do II generacji BST należą: tabun, sarin, soman. III generację BST tworzą: VX, VR i estry Tammelina. Biorąc pod uwagę struktury cząsteczek związków chemicznych określanych jako Nowiczoki, można przypuszczać, że są one owocem twórczego rozwinięcia prac zapoczątkowanych w latach 50. ubiegłego stulecia.

Według doniesień Związek Sowiecki i Rosja, które kontynuowały program zbrojeń niekonwencjonalnych, podjęły działania dotyczące opracowania bojowych środków trujących IV generacji. Zadania postawione przez najwyższe władze przed naukowcami były ambitne, ale co należy przyznać, możliwe do osiągnięcia. Substancje należące do IV generacji BST powinny:

1. być niewykrywalne przy użyciu standardowych urządzeń do wykrywania substancji chemicznych armii państw NATO, znajdujących się w ich wyposażeniu w lat 70. i 80. ubiegłego stulecia;
2. umożliwiać przeniknięcie do wnętrza organizmu żołnierza strony przeciwnej pomimo zastosowania indywidualnych środków ochrony przed skażeniami, w postaci filtracyjnej maski przeciwgazowej i specjalnej odzieży ochronnej;
3. być bezpieczniejsze niż poprzednie generacje BŚT podczas: składowania i przygotowania do bojowego zastosowania;
4. nie występować w odpowiednich wykazach (także prekursorów) Konwencji o Zakazie Broni Chemicznej.

Te wymagania są prawdopodobnie spełniane przez grupę fosforoorganicznych związków chemicznych nazywanych ogólnie Nowiczok.

Tajny program badawczy dotyczący broni chemicznej o kryptonimie FOLIANT rozpoczął się około roku 1967 i był kontynuowany w późniejszych latach. Jego celem był rozwój sowieckiej broni chemicznej. Istnieją pewne poszlaki świadczące, że na opracowanie Nowiczoków w ramach programu FOLIANT, istotny wpływ mogła mieć dezinformacja operacyjna tajnych służb USA wobec ZSRS, dotycząca tajnego amerykańskiego programu zbrojeń niekonwencjonalnych, w wyniku którego rzekomo otrzymano nowy BŚT z rodziny FOST o nazwie kodowej GJ. Wtedy w ZSRS podjęto prace mające na celu powtórzenie wyników naukowców zachodnich. Dopiero w latach 70. XX wieku po uwolnieniu odpowiednich zasobów naukowo-technicznych kompleksu przemysłowego (chemicznego) przystąpiono do prac nad IV generacją BST.

Wyniki programu FOLIANT i NOVICHOK

We wrześniu 1992 r. w gazecie Moscow News  został opublikowany artykuł opisujący, że ZSRR narusza przepisy Konwencji o Zakazie broni Chemicznej i nadal produkuje i testuje BŚT trzeciej generacji. Autorem tej publikacji był Vil Mirzayanov, badacz Państwowego Instytutu Chemii i Technologii Organicznej. Zaraz po publikacji artykułu został aresztowany za zdradę stanu, ale z powodu wielkiego publicznego echa kilka miesięcy później został zwolniony,  a następnie wyemigrował do USA. W ten sposób świat zachodni po raz pierwszy dowiedział się o istnieniu nowej klasy BŚT, które posiadają znacznie silniejszy efekt toksyczny niż syntetyczna broń chemiczna dostępna w tamtym czasie. Dziś informacje na temat syntezy, właściwości fizyko-chemicznych, toksyczności i cech wojskowych środków z grupy A nadal są objęte klauzulą „ściśle tajne”. Znaczna część ujawnionych danych pochodzi wyłącznie z wywiadów i publikacji Mirzayanova, Ugleva i Zheleznyakova, a także od przewodniczącego Związku Bezpieczeństwa Chemicznego Lwa Fiodorowa. Ten ostatni działacz ekologiczny był bardzo zaangażowany w odtajnienie rosyjskiego programu broni chemicznej, jego likwidacji, eliminacji obciążeń środowiskowych oraz ochronie zdrowia ludności.

W marcu 2018 roku były rosyjski szpieg Siergiej Skripal i jego córka Yuliya zostali znalezieni nieprzytomni w Salisbury w Wielkiej Brytanii. Później Władze brytyjskie zaklasyfikowały ten incydent jako zatrucie substancją paralityczno-drgawkową  z grupy Nowiczok. 12 marca 2018 roku brytyjska premier Theresa May oświadczyła w parlamencie: „Albo była to bezpośrednia akcja państwa rosyjskiego przeciwko naszemu krajowi, albo rosyjski rząd stracił kontrolę nad potencjalnie katastrofalnie niszczycielską substancją i pozwolił jej dostać się w ręce innych.” Rosja odmówiła przyznania się do winy.

Struktura i właściwości Nowiczoków

W literaturze nie ma wielu informacji dotyczących stabilności bądź trwałości chemicznej związków z tej grupy. Wiedza na temat sposobów syntezy Nowiczoków nigdy nie została bezpośrednio potwierdzona. Podobnie jest w przypadku wzorów strukturalnych, z których jedynie znane są tylko niektóre.

Przykładowe prawdopodobne struktury Nowiczoków:

Związki te różnią się od typowych środków paralityczno- -drgawkowych m.in. brakiem wiązania P-C. Tym samym nie uwzględniono tego typu związków chemicznych w Konwencji o Zakazie Broni Chemicznej i nie podlegają one weryfikacji przez OPCW.

A230  – C₃H₄Cl₂F₂NO₃P; chlorek fluorek {[(2-chloroetoksy)fluorofosfinylo]oksy}karbonoimidowy Nr CAS 26102-97-6; Mmol = 241,9).

A232– C₄H₆Cl₂F₂NO₃P; chlorek fluorek {[(2-chloro-1-metyloetoksy)fluorofosfinylo]oksy}karbonoimidowy (Nr CAS 26102-98-7; Mmol = 256,0).  Ma on niską temperaturę krzepnięcia, czyli występuje w stanie ciekłym w niskich temperaturach. Ma on być 5 do 8 razy bardziej toksyczny od VX, a zatrucie nim ma być trudne w leczeniu. Jego produkcja może być prowadzona w cywilnych fabrykach chemicznych (np. nawozów sztucznych) ze składników, które w większości nie są umieszczone w wykazach Konwencji o Zakazie Broni Chemicznej.

A234 – C₅H₈Cl₂F₂NO₃P; chlorek fluorek {[(2-chloro–1-metylopropoksy)fluorofosfinylo]oksy}karbonoimidowy (Nr CAS 26102-99-8; Mmol = 270,0). Stanowi produkt reakcji pomiędzy Nowiczokiem-5 i Nowiczokiem-7, a jego lotność ma być zbliżona do lotności Somanu, przy dziesięciokrotnie wyższej toksyczności.

Poniższa tabela przedstawia niektóre znane właściwości substancji z serii A oraz sarinu i VX:

Działanie toksyczne

Najbardziej prawdopodobny mechanizm działania Nowiczoków ma polegać nie
tylko na inhibicji acetylocholinoesterazy (AChE), ale również na wywoływaniu nieodwracalnej neuropatii, przez co leczenie tradycyjnymi odtrutkami na środki paralityczno-drgawkowe może być mało lub w ogóle nieskuteczne.

Ogólna procedura leczenia zatrucia środkami nerwowymi obejmuje dwa podejścia farmakologiczne i niefarmakologiczne. Do metod niefarmakologicznych należą: dostarczanie tlenu, resuscytacja i odkażanie. Najbardziej optymalne wydaje się podejście dokładnej dekontaminacji zarówno pacjenta jak i miejsca zdarzenia. Natychmiastowe odkażanie skóry może uratować życie poszkodowanych i zapobiec postępowi szkodliwych skutków związanych z zatruciem, podczas gdy odkażanie miejsca zdarzenia może zapobiec zatruciu personelu medycznego i / lub osób postronnych. Często stosowany reaktywny roztwór do dekontaminacji skóry (RSDL), który zawiera Dekon 139 i niewielką ilość 2,3-butandionu monooksymu.

Podsumowanie

Minęło prawie trzydzieści lat od ujawnienia pierwszych informacji o tajemniczych związkach zwanych NOVICHOKami. Chociaż synteza, analiza i testowanie tych środków było wykonywane przez stosunkowo dużą liczbę osób, wciąż brakuje dokładnych wiarygodnych i danych. W takich przypadkach nie pozostaje nic innego jak tworzenie założeń. Jeśli przynajmniej część rzekomych informacji była / jest prawdziwa, ta niezwykle śmiercionośna broń może stanowić ogromne zagrożenie dla bezpieczeństwa. Aby uniknąć tragicznego scenariusza, konieczne jest wzmocnienie międzynarodowych regulacji i weryfikacji. Przede wszystkim konieczne jest umieszczenie czynników A i ich prekursorów na liście Konwencji. Następnie należy przygotować niewielkie ilości tych substancji, aby przetestować skuteczność potencjalnej terapii odtrutkowej i / lub opracować skuteczne ich wykrywanie.

 MX908 – pierwszy podręczny aparat do detekcji i identyfikacji substancji z grupy Nowiczoków!

Kliknij i dowiedz się więcej o aparacie